Bilişsel Önyargılar Rehberi

Bilişsel Önyargılar (Cognitive Biases) bizleri rasyonel düşüncelerden saptıran sistematik hatalardır. Özetle, insanlar günlük hayatta farkında bile olmadan birçok konuda irrasyonel ve yanlış kararlar verirler, bunların bir kısmı bilişsel önyargılar olarak nitelendirilir.

Bu bilişsel önyargılar hakkında da ne kadar bilgi edinebilirseniz kendinizi savunma ve daha rasyonel kararlar verme ihtimaliniz o kadar artar. Fakat ne kadar bilgi sahibi olursanız olun bazı bilişsel önyargılar o kadar derinden çalışır ki hataya düştüğünüzü fark ettiğinizde çok geç bile olabilir.

Bu rehberin amacı Davranışsal İktisat alanındaki uzmanların kitaplarından yola çıkarak sizleri bu konularda bilgilendirmektir.

Yukarıda gördüğünüz üzere denk gelebileceğiniz yüzlerce bilişsel önyargı ve mental model mevcut. Bu içerik de liste tamamlanana kadar güncellenecektir.

Bilişsel Önyargılar Listesi

Başlıklara tıklayarak her biri için ayrıntılı yazılarıma ulaşabilirsiniz.

Confirmation Bias

Confirmation Bias bir insanın bir fikir veya düşünceye girişmesinin ardından karşılaştığı tüm bilgi ve olayları farkında olmadan bu düşünce ve fikirlerini desteklemek için kullanması zaafıdır.

Odaklanma İlizyonu – Focusing İllusion

Bu kavramın temelinde, hayatımız üzerine değerlendirmeler yaparken büyük resme odaklanmak yerine yakın zamanda olan olaylara ve spesifik konulara ağırlık vermemiz yatıyor.

Reciprocity Rule

Bu kuralın temelinde birisinin size bir şey hediye etmesi veya ısmarlaması durumunda ona borçlu hissetmemiz yatıyor. Bu borçluluk durumunu siz fark etmeseniz de bu şekilde borçlu olduğunuz kişiler ileride sizden bir iyilik isterlerse evet deme olasılığınız oldukça artıyor.

Mental Accounting – Zihinsel Muhasebe

Nobel ödüllü ekonomist Richard Thaler tarafından ortaya atılan Mental Accounting kavramına göre insanlar sahip oldukları parayı bir havuz olarak görmek yerine, paralarını hedefleri ve istekleri doğrultusunda ufak hesaplara bölerek harcamalarını bu şekilde gerçekleştirirler.

Öngörülemeyen Ödül Psikolojisi

Öngörülemeyen Ödül ( Değişken Ödül ) kavramı 1950 yılında B.F. Skinner tarafından ortaya atılmıştır. Skinner fareler üzerine yaptığı desteklenmiş öğrenme gibi deneyler serisinde, farelere butonlara bastıkları taktirde onları peynir ile ödüllendirerek farklı davranış biçimlerini test etmiştir.

Seçim Yanılsaması – Illusion of Choice

Seçim yanılsaması, insanların seçimleri ve aksiyonları üzerinde kontrole sahip oldukları taktirde mutlu olduklarını, bu seçimler onlara dayatıldığı zaman da tam tersi bir tepkinin oluştuğunu anlatan psikolojik mental modeldir.

Sürü Psikolojisi

Kendimizi bireysel olarak ne kadar üstün görsek ve konumlandırsak da aslında sürü psikolojisine en yatkın türlerden biriyiz. Yazımda sürü psikolojisi üzerine yapılmış kaliteli deneylerden bahsedip ardından da dijital dünyada sürü psikolojisi ile nasıl kolay yönlendirildiğimize değineceğim.

Planlama Yanılgısı – Planning Fallacy

Planlama yanılgısı (Planning fallacy),  kısa veya uzun dönem planlar yaparken tahmini bitiş süresini hesaplamamız konusunda ne kadar beceriksiz olduğumuzu öne çıkaran bir kavramdır.

Batık Maliyet Yanılgısı – Sunk Cost Fallacy

Batık maliyet yanılgısı, bir süreç üzerinde belirli bir emek harcanmasının ardından, vazgeçilmek istense de, kat edilen yoldan dolayı sürece devam edilmesinin bize verdiği zarardır.

Anchoring Effect – Çapa Etkisi

Anchoring Effect’in temelinde bir konu üzerine aldığımız ilk bilgiye çapa atarak gereğinden fazla değer vermemiz vardır. Bu ilk bilgiye o kadar odaklanırız ki ardından bize iletilen bilgiler daha değersiz kılınır ve ilk bilgi bütün seçim sürecimizi etkiler.

Ortalamaya Gerileme – Regression to The Mean

Ortalamaya gerileme kavramı gerçek hayatta karşılaştığımız bir çok olayın sadece istatistiklerden kaynaklandığını anlatır.

Halo Etkisi – Halo Effect

Halo etkisi, bir kişi veya objenin iyi bir özelliğini temel alarak ona başka pozitif özellikler atfetme önyargısıdır.

Spotlight Effect – Sahne Işığı Etkisi

Spotlight Effect (Sahne Işığı Etkisi), görünüşümüzü veya hareketlerimizi, diğer insanların ne kadar fark ettiklerini tahmin etme eğilimini ifade etmek için kullanılan bir terimdir.

Cheerleader Effect – Amigo Etkisi

Cheerleader Effect (Amigo Etkisi), bireylerin bir grup içinde olduklarından daha çekici gözüktüklerini temel alan bilişsel bir önyargıdır.

Self-Serving Bias

Self-Serving Bias, başımıza kötü bir olay geldiğinde dış faktörleri suçladığımızı, güzel olaylar sonucunda da kendimize pay çıkardığımızı öne süren bilişsel bir önyargıdır.

Survivorship Bias – Sağ Kalma Ön Yargısı

Survivorship Bias, bir eleme sürecini başarı ile geçen kişilere odaklanarak oranla çok daha fazla olan başarısızlıkları göz ardı etmemize neden olan bilişsel önyargıdır.

Authority Bias – Otorite Önyargısı

Otorite Önyargısı (Authority Bias), adı üstünde otorite figürlerinin görüşlerine veya söylediklerine gereğinden daha fazla değer atfetme eğilimidir.

Seyirci Kalma Etkisi- The Bystander Effect

Seyirci Kalma Etkisi yani The Bystander Effect etrafta ne kadar çok insan varsa, ortamda sıkıntı yaşayan kişiye müdahale/yardım edilme olasılığının o kadar düştüğünü öne sürer.

Çerçeveleme Etkisi – Framing Effect

Çerçeveleme Etkisi, aktarılan bilgilerin şekli ve yöntemine göre aynı konuya farklı yaklaşımlar sergilediğimizi öne süren bilişsel bir önyargıdır.

 

Devamı Gelecek…